"Κρήτες αεί ψεύσται" Μέρος 2ο

Εξιχνίαση τής προέλευσης τής φράσης στην αρχαιότητα

Καμπουράκη Πατεράκη Ηλέκτρα μαθηματικός

Πηγή: Από την εφημερίδα «Κρητική Επιθεώρηση» της 7-10-09.

Αναδημοσίευση από: http://agonigrammi.wordpress.com/2009/10/19/%CE%BA%CF%81%CE%AE%CF%84%CE%B5%CF%82-%CE%B1%CE%B5%CE%AF-%CF%88%CE%B5%CF%8D%CF%83%CF%84%CE%B1%CE%B9/

Με το θέμα αυτό ασχοληθήκαμε προ ετών, για να αναιρέσουμε τη Νεοπαγανιστική διαστρέβλωση περί τής φράσεως αυτής, και περί τής ουσιαστικής εννοίας τών λόγων τού αποστόλου Παύλου. Όμως διαβάζοντας την εξαιρετική, παρούσα, εκτενέστερη ανάλυση, θεωρήσαμε καλό να την αναδημοσιεύσουμε:

Πρόσφατα συνάδελφος, καθηγητής Αγγλικής φιλολογίας, μου διηγήθηκε ένα περιστατικό το οποίο συνέβη κατά την ξενάγηση που έκανε σε έναν ηλικιωμένο Άγγλο τουρίστα στο φαράγγι της Σαμαριάς. Μετά το πέρασμα του φαραγγιού φθάσανε στην Αγία Ρούμελη, όπου είχανε συμφωνήσει να τους περιμένει μια Βάρκα για να τους μεταφέρει στη Χώρα Σφακίων. Ήταν κουρασμένοι, ταλαιπωρημένοι και το χειρότερο η βάρκα δε βρισκόταν εκεί για να τους παραλάβει. Ο Άγγλος προφανώς εκνευρισμένος έδειχνε την αγανάκτηση του μουρμουρίζοντας στη γλώσσα του και κάποια στιγμή τον άκουσαν να λέει στα ελληνικά «Κρήτες αεί ψεύσται». Παραξενεύτηκαν, γιατί ο Άγγλος δεν μιλούσε ελληνικά και τον ρώτησαν πώς γνωρίζει αυτή τη φράση. Τους απάντησε ότι αυτό το είπε ο Απόστολος Παύλος και ότι υπάρχει και στο ευαγγέλιο.

Το περιστατικό αυτό με ενόχλησε, γι’ αυτό αποφάσισα να ψάξω το θέμα.

Η έρευνα σχετικά με το πότε διατυπώθηκε αρχικά η κατηγορία αυτή μας οδηγεί στην απώτερη αρχαιότητα, στους χρόνους που η αλήθεια εμπλέκεται με το μύθο.

Ο Αλεξανδρινός γραμματικός Ηφαιστίων, που έζησε τον 2ο μ.Χ. αιώνα, αποδίδει την αρχή του «Κρήτες αεί ψεύσται» στην παράδοση. Σύμφωνα με αυτήν ο μυθικός βασιλιάς της Κρήτης Ιδομενέας και εγγονός του Μίνωα, σε διαγωνισμό ομορφιάς ανάμεσα στη θεά Θέτιδα (μητέρα του Αχιλλέα) και την ωραιότατη μάγισσα Μήδεια, στον οποίο ήταν κριτής, ανέδειξε ωραιότερη τη Θέτιδα. Τότε, όπως αναφέρει ο ιστοριογράφος Αθηνόδωρος ο Ερετριεύς, ο οποίος περιγράφει το γεγονός αυτό, η Μήδεια οργίστηκε και είπε: Κρήτες αεί ψεύσται (Μήδειαν δ΄οργισθείσαν ειπείν Κρήτες αει ψεύσται) και μάλιστα η Μηδεία καταράστηκε τον Ιδομενέα να μην πει ποτέ αλήθεια.

Εξ αιτίας λοιπόν του Ιδομενέα και συμφωνά με την παράδοση από τότε οι Κρητικοί θεωρούνται ψεύτες λόγω του περιστατικού αυτού. Ο Ιδομενέας όμως έγινε και δεύτερη φορά αίτιος να χρεωθούν οι συμπατριώτες του αυτό το βαρύ χαρακτηρισμό. Όπως είναι γνωστό, ο Ιδομενέας έλαβε μέρος στον Τρωικό πόλεμο με 80 πλοία και ήταν ένας από τους Έλληνες που κρύφτηκαν μέσα στον Δούρειο Ίππο. Μετά την άλωση ο κλήρος έπεσε σ’ αυτόν να μοιράσει στους Έλληνες τα λάφυρα της Τροίας. Ο Αλεξανδρινός συγγραφέας Πτολεμαίος ο Χένος, που αναφέρεται στα παράδοξα της Ιστορίας με ιστορικό και μυθολογικό περιεχόμενο, λέει σχετικά με αυτό: «Παροιμία εστί το κρητίζειν επί του ψεύδεσθαι, από Ιδομενέως Κρητός ρηθείσα, ος λαχών μερίσαι τοις Έλλησι τα λάφυρα του Ιλίου τα κρείττω εαυτώ περιεποιήσατο».

Δηλαδή: το «κρητίζειν» είναι παροιμία που λέγεται επί ψευδολογίας και έχει την αρχή της στον Κρητικό Ιδομενέα, ο οποίος ορίστηκε να μοιράσει στους Έλληνες τα λάφυρα της Τροίας και κράτησε για τον εαυτό του τα καλύτερα. Αλλά και οι ίδιοι έδωσαν αφορμή να χαρακτηρισθούν ψεύτες, γιατί οι ομηρικοί Κρήτες και οι μετά από αυτούς κατακτητές της νήσου Δωριείς καυχιόνταν για πολλά πράγματα μεταξύ των οποίων και ότι η θεά Αθηνά γεννήθηκε στις όχθες του Κρητικού ποταμού Τρίτωνα, πράγμα που επέσυρε την οργή των Αθηναίων, γιατί και αυτοί διεκδικούσαν τη γέννηση της, με αποτέλεσμα Αθηναίοι ποιητές και ρήτορες να κατηγορούν από τη σκηνή και από το Βήμα τους Κρητικούς και να τους αποκαλούν ψεύτες.

Ισχυρίζονταν ακόμη οι Κρητικοί ότι ο Δίας γεννήθηκε και πέθανε στην Κρήτη και μάλιστα έδειχναν τον τάφο του. Αυτό ήταν απαράδεκτο για τους άλλους Έλληνες που θεωρούσαν τον Δία αθάνατο.

Γι’ αυτό ακριβώς το πράγμα κατηγορεί τους Κρητικούς ο Έλληνας ποιητής και φιλόσοφος Καλλίμαχος που ήκμασε στην Αλεξάνδρεια τον 3ο π. Χ αιώνα και έγραψε αρκετά έργα μεταξύ των οποίων και ύμνους προς διάφορους Θεούς. Στον ύμνο του προς τον Δία, ο οποίος διασώθηκε και πραγματεύεται θρησκευτικά και θεογονικά ζητήματα γράφει:

Κρήτες αεί ψεύσται και γαρ τάφον, ω, άνα, σείο

Κρήτες ετεκτήναντο· συ δ’ ου θανές· εσσί γαρ αεί.

Δηλαδή: Οι Κρητικοί είναι πάντοτε ψεύτες, διότι και τάφο σου, ώ βασιλιά, κατασκεύασαν, συ δε δεν απέθανες, διότι είσαι αθάνατος.

Αλλά και νωρίτερα από την εποχή του Καλλίμαχου, αυτά που υποστήριζαν οι Κρητικοί σχετικά με το Δία ήταν η αιτία ο Επιμενίδης, που έζησε τον 7° π.Χ. αιώνα, να πει τη γνωστή φράση «Κρήτες αεί ψεύσται, κακά θηρία, γαστέρες αργαί». Ο Επιμενίδης γεννήθηκε στην Κνωσό ή τη Φαιστό και θεωρούνταν ένας από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας (στη θέση του Περίανδρου του Κορίνθιου). Ήταν μάντης, συγγραφέας και ποιητής και είχε φήμη μεγάλου καθαρτή, Το 612 π.Χ. τον κάλεσαν οι Αθηναίοι, κατά συμβουλή του Μαντείου των Δελφών, να εξαγνίσει την πόλη τους από τον λοιμό που τους βασάνιζε, επειδή οι θεοί είχαν θυμώσει μαζί τους λόγω του Κυλώνειου άγους. Ενώ λοιπόν ο Επιμενίδης εξάγνιζε την πόλη και συγχρόνως προσπαθούσε να συνετισθούν οι Αθηναίοι λέγοντας τους ότι ο Δίας θα τους τιμωρούσε περισσότερο όχι μόνο στην παρούσα αλλά και στη μέλλουσα ζωή, αυτοί του απήντησαν ότι Δίας δεν υπάρχει, διότι οι Κρητικοί λένε ότι απέθανε και ετάφη στην Κρήτη• και μάλιστα έγραψαν στον τάφο του την επιγραφή «Ενταύθα Ζαν κείται, ον Δίαν κικλήσκουσιν», δηλαδή : Εδώ είναι θαμμένος ο Ζευς, τον οποίο ονομάζουν Δία. Τότε, λένε, ο Επιμενίδης, για να αναιρέσει αυτό που υποστήριζαν οι Κρητικοί, (ότι Δίας απέθανε…) δηλαδή να διαψεύσει τους Κρητικούς, απάντησε στους Αθηναίους με ένα μεγαλύτερο ψέμα με τη φράση «Κρήτες αεί ψεύσται κακά θηρία, γαστέρες αργαί».

Ο Επιμενίδης ήταν ένα πρόσωπο που μπλέχτηκε σε θρύλους και μυθικές παραδόσεις, πάντα όμως οι Κρητικοί αναφέρονταν με σεβασμό σ’ αυτόν. Ο ίδιος δεν είχε καλή γνώμη για τους συντοπίτες του αν κρίνουμε από την παραπάνω φράση. Στο κεφάλαιο της μαθηματικής Λογικής, που διδάσκαμε στο Λύκειο, αναφέραμε την πρόταση «Ο Επιμενίδης είπε: Πας Κρης ψεύτης», ως παράδειγμα μη λογικής πρότασης (γιατί δεν μπορεί να χαρακτηριστεί μόνο ως αληθής ή μόνο ως ψευδής). Αυτό είναι ένας λόγος να ισχυριστούμε πως ο χαρακτηρισμός «ψεύτες» των Κρητικών δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Όπως και να έχουν τα πράγματα, η δυσφήμηση αυτή των Κρητικών, που αρχικά ξεκίνησε ως μύθος, με τον καιρό έγινε παράδοση και επηρέασε πολλούς και σημαντικούς από τους μεταγενέστερους. Μεταξύ αυτών ήταν και ο Απόστολος Παύλος, ο οποίος αργότερα, σε επιστολή του προς τον επίσκοπο Τίτο επαναλαμβάνει το χαρακτηρισμό «ψεύτες» προσθέτοντας και τους άλλους χαρακτηρισμούς, που τους θεωρώ άδικους, γιατί οι Κρήτες ασπάστηκαν από νωρίς το χριστιανισμό και την εντολή… ου ψευδομαρτυρήσεις….

Ο Απόστολος Παύλος, που θεμελίωσε και οργάνωσε την εκκλησία της Κρήτης, ήρθε στην Κρήτη δύο φορές. Την πρώτη φορά παρά τη θέληση του το 60 μ.Χ., γιατί, ενώ πήγαινε στη Ρώμη για να δικαστεί, ως ρωμαίος πολίτης που ήταν, το πλοίο με το οποίο ταξίδευε αναγκάστηκε, λόγω κακοκαιρίας, να προσαράξει στους Καλούς Λιμένες, στα νότια του νομού Ηρακλείου (… εις τόπον τινά καλούμενον Καλούς Λιμένας ων εγγύς ην πόλις Λασαία…) όπου παρέμεινε αρκετό διάστημα. Στη Ρώμη δικάστηκε και καταδικάστηκε σε φυλάκιση. Μετά την αποφυλάκιση του ήρθε για δεύτερη φορά στην Κρήτη μαζί με τον συνεργάτη του Τίτο. Η παραμονή στο νησί ήταν σύντομη. Ανέθεσε την οργάνωση της εκκλησίας στον Τίτο τον οποίο και χειροτόνησε πρώτο επίσκοπο Κρήτης στην πρωτεύουσα της Γόρτυνα, του έδωσε μάλιστα εντολές και οδηγίες, και έφυγε για να συνεχίσει το αποστολικό του έργο. Αργότερα στην επιστολή του προς Τίτον αναφέρει «… Δι’ αυτό σε αφήκα εις την Κρήτην, δια να συμπληρώσεις όσα παρέλειψα..». και εφιστά την προσοχή του να είναι προσεκτικός με τους Κρητικούς και ιδίως να καταπολεμούνται οι ψευτοδιδάσκαλοι, γράφοντας του: «Είπε τις εξ αυτών ίδιος αυτών προφήτης, Κρήτες αεί ψεύσται, κακά θηρία, γαστέρες αργαί» Δηλαδή: Είπε κάποιος από τους Κρητικούς, που τον έχουν ως προφήτη τους (προφανώς εννοεί τον Επιμενίδη) ότι οι Κρήτες είναι πάντοτε ψεύτες, κακά θηρία, άνθρωποι που θέλουν να τρώγουν πολύ χωρίς να εργάζονται.

Και συνεχίζει: «Η μαρτυρία αύτη εστίν αληθής, δι’ ην αιτίαν έλεγχε αυτούς αποτόμως, ίνα υγιαίνωσιν εν τη πίστει». Έτσι λοιπόν ο Απόστολος Παύλος επανέλαβε αυτό που είχε πει σχεδόν 700 χρόνια πριν ο Επιμενίδης.

Ο Κ. Σάθας αναφέρει πως ο Κρητικός λόγιος Ζαχαρίας Σκορδύλης ο Μαραφαράς ανασκεύασε με λογικά επιχειρήματα, που δείχνουν την πολυμάθεια του, το Κρήτες αεί ψεύσται… σε εργασία του με τίτλο: «Ζαχαρία Μαραφαρά πρεσβυτέρου, Ερμηνεία εις το «Κρήτες αεί ψεύσται» κ.λ.π.

Πάντως και σήμερα ακόμη δεν έχουμε απαλλαγεί από αυτή την κακή φήμη, αφού και τα σύγχρονα Λεξικά αναφέρουν μεταξύ άλλων: Κρητίζειν = Φέρομαι ως Κρης, ψεύδομαι, εξαπατώ, και την παροιμία «προς Κρήτα κρητίζειν» που λέγεται με την έννοια: εξαπατά κάποιος τον απατεώνα.

www.oodegr.com